کم آبی، یک پدیده غیر مترقبه برای ایران محسوب نمی‌شود، ما هزاران سال است که در چنین شرایطی زندگی می‌کنیم. چالش ما عدم تطابق کامل و سازگاری با این اقلیم بعد از سالیان متمادی است.ما قادر به تغییر اقلیم ایران نیستیم، ولی با بکارگیری سازوکارهای علمی و منطقی قادر به همزیستی با چنین شرایطی هستیم.
به گزارش پایگاه خبری نیروگاهیان به نقل از پایگاه اطلاع رسانی وزارت نیرو (پاون)،امنیت آبی و غذایی از اساسی‌ترین دغدغه‌های کلیه کشورهای جهان از گذشته تا به حال بوده است. زمانی کمبود آب، فقط مشکل مناطقی در دنیا بوده، ولی امروزه بیش از نیمی از مردم جهان به نوعی با مشکلات کمبود آب و غذا مواجه هستند. در این میان، منطقه خاورمیانه با شرایط بحرانی‌تری مواجه است.
ایران نیز جزو کشورهای است که از دیرباز با کمبود آب مواجه بوده است و عدم تناسب زمان و مکان بارش با نیازها، باعث تشدید شرایط مذکور شده است. عدم تناسب مکانی و زمانی نزولات جوی، فرآیند طبیعی حاکم بر کشور است، در عین حال این شرایط، مشکل و چالش اصلی کشور در بخش آب نیست بلکه چالش اصلی عدم سازگاری با شرایط فعلی است. به واقع کم آبی، یک پدیده غیر مترقبه برای ایران محسوب نمی‌شود ما هزاران سال است که در چنین شرایطی زندگی می‌کنیم. چالش ما عدم تطابق کامل و سازگاری با این اقلیم بعد از سالیان متمادی است. عدم سازگاری در برنامه‌ریزی‌ها، ساخت و سازها و بهره‌برداری از منابع آب با اقلیم کم بارش کشور یکی از مشکلات اصلی کشور محسوب می‌شود. ما قادر به تغییر اقلیم ایران نیستیم، ولی با بکارگیری سازوکارهای علمی و منطقی قادر به همزیستی با چنین شرایطی هستیم.
اما همواره این ابهام و نگرانی وجود دارد که آیا ما صحیح‌ترین روش استفاده از منابع آب موجود را اعمال می‌کنیم؟ آیا الگوی کشت محصولات کشاورزی کشورمان متناسب با منابع آب در دسترس و مزیت نسبی مناطق است؟ آیا تولید محصولات کشاورزی با همین رویه پایدار خواهد ماند؟ اثرات زیست محیطی ناشی از برداشت بی‌رویه از آب منابع سطحی بویژه منابع آب زیرزمینی و به تبع آن افت شدید سطح ایستابی سفره‌های آب زیرزمینی چه پیامد‌هایی را به دنبال خواهد داشت؟ این دغدغه‌ها بر کسی پوشیده نیست. نخبگان آب و خاک کشور به کرّات از پیامدهای ناگوار زیست محیطی ناپداری منابع آب ابراز نگرانی کردند.
نگاهی به شرایط اقلیمی کشور، وضعیت را بهتر روشن می‌کند. از کل مساحت کشور حدود ۱۳ درصد کمتر از ۱۰۰ میلی متر بارندگی، ۶۱ درصد بین ۱۰۰ تا ۲۵۰ میلی متر، ۱۷ درصد بین ۲۵۰ تا ۵۰۰ میلی متر، و فقط ۸ درصد بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ میلی متر و یک درصد بیش از ۱۰۰۰ میلی متر بارندگی دارد. بنابراین، قسمت اعظم کشور (معادل ۷۴ درصد یعنی سه چهارم مساحت ایران دارای آب و هوایی خشک و نیمه خشک با بارندگی کمتر از ۲۵۰ میلیمتر است. این شرایط باعث شده است که حدود ۹۰ درصد تولیدات کشاورزی بر آبیاری مستقیم استوار باشد.
تنوع اقلیمی در ایران به عنوان یک فرصت الهی سبب شده است که محصولات زراعی و باغی متنوعی در کشور بدست آید. چنانچه بتوانیم از این فرصت خدادادی با مدیریت و درایت، به درستی بهره‌برداری کنیم در آن صورت نتایج حاصله منافع بیشتری به ارمغان خواهد داشت. برای نیل به تأمین امنیت غذایی می‌بایست از امکانات موجود، بدون تحمیل خسارت زیست محیطی و یا نابودی منابع آب زیرزمینی نسبت به طراحی الگوی کشت متناسب با حجم آب قابل برنامه‌ریزی منطقه، فرهنگ و دانش کشاورزان و نیاز غذایی کشور برنامه‌ریزی شود. طراحی الگوی کشت مناسب یکی از ضروری‌ترین برنامه‌ریز ی‌هایی است که در راستای پایداری سیستم‌های کشاورزی و بهینه سازی مصرف نهاده‌ها مورد توجه قرار دارد. به‌دلیل محدودیت منابع آب، برنامه‌ریزی مناطق زیرکشت و تعیین الگوهای بهینه آن برای مدیریت کلان تولیدات کشاورزی، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک که از کمبود آب رنج می‌برند و عدم‌قطعیت برنامه‌های زراعی در آن از احتمال بیشتر برخوردار است، امری لازم و ضروری است. در این رابطه نکات زیر حائز اهمیت است:
در سال ۱۳۷۷، در اجرای بند یک آیین‌نامه مصرف بهینه آب کشاورزی، سند ملی آب کشاورزی کشور توسط وزارت جهادکشاورزی تهیه و پس از تصویب در هیات وزیران ابلاغ شد. نظر به اینکه یکی از مؤلفه‌های اصلی این سند، الگوی کشت محصولات زراعی و باغی در کلیه دشت‌های کشور است، لذا اصلاح و بروزرسانی سند مذکور متناسب با پارامترهای اقلیمی کشور یک ضرورت اولویت‌دار است و هماهنگ با آن، الگوی کشت محصولات کشاورزی و الگوی مصرف بهینه آب، در قالب یک برنامه جامع و منسجم با هماهنگی بخش‌های ذیربط در سطح کشور به مورد اجرا گذاشته شود.
علیرغم اینکه کشت برنج به علت نیاز آبی بالای این محصول بجز در دو استان شمالی، در بقیه استان‌های کشور به استناد به مصوبه سال ۱۳۹۶ هیات دولت محدود شده است، اما در عمل کشاورزان با مصوبه فوق همراهی نکردند و تلاش دستگاه‌های اجرایی ذیربط برای تمکین کشاورزان به رعایت بخشنامه ابلاغی، تا کنون اثربخش نبوده است، بنابراین استقرار و پذیرش الگوی کشت از سوی کشاورزان و جوامع محلی، شرط اولیه برای تضمین تحقق اهداف اصلاح الگوی کشت به شمار می‌رود.
خصوصیات ژنتیکی گیاهان، زمان کاشت، اقلیم و سایر عوامل زراعی و فنی سبب شده است که میزان تولید یا بهره‌وری آب یک نوع محصول کشاورزی، در مناطقی از کشور در مقایسه با سایر مناطق کشور ارقام بزرگتری را نشان دهد. این امر نشان دهنده مزیت نسبی مناطق مختلف کشورمان در تولید یک نوع محصول یا گروهی از محصولات است. بنابراین باید برنامه‌ریزی‌ها در تعیین الگوی کشت، معطوف به بیشترین مقدار بهره‌وری آب در سطح منطقه و کشور باشد.
باید توجه داشت که الگوی کشت یک بسته چند وجهی از جنبه فنی، مدیریتی، زراعی، اقتصادی و حتی سیاسی است. وجه فنی آن ایجاب می‌یکند که الگوی کشت به گونه‌ای طراحی شود تا متناسب با کمیت و کیفیت منابع آب در دسترس و آب قابل برنامه‌ریزی، با افزایش بهره‌وری آب کشاورزی همراه باشد. وجه مدیریتی آن ایجاب می‌کند که الگوی تنظیم شده به درستی در مناطق مختلف کشور اجرایی شود. جنبه زراعی الگوی کشت تأکید می‌کند که در طراحی این الگو، باید مزیت محلی و دانش کشاورزان توجه شود. جنبه اقتصادی آن باید متضمن درآمد پایدار کشاورزان باشد تا انگیزه کافی جهت اجرای الگو را داشته باشند، و بُعد سیاسی آن ایجاب می‌کند که در راستای امنیت غذایی کشور، می‌باید الگوی کشت به گونه‌ای تنظیم شود که تأمین‌کننده امنیت غذای کشورمان باشد. بنابراین برای اینکه الگوی کشت منسجم و جامعی داشته باشیم باید از تخصص‌ها و رشته‌های درگیر (رشته‌های فنی، اجتماعی و اقتصادی) در بازبینی برنامه الگوی کشت بهره جست.
بیشتر بخوانید
کم آبی گریبانگیر تمامی قاره‌ها/ آثار تاریخی و بقای جنگ از بستر خشک رودخانه‌ها سر بر آوردند
گزارش هشدار آمیز سازمان ملل درباره مصرف آب در ایران/ با وجود کم آبی شاهد دور ریز محصولات کشاورزی هستیم
در گذشته‌های نه چندان دور در ایران، روستاییان و کشاورزان با دانش‌های محلی، روش‌های پایداری را در استفاده از آبهای سبز، نه تنها در زراعت دیم، بلکه در دامپروری (مراتع) داشته‌اند که با شروع توسعه فناوری در ایران، به جای به خدمت گرفتن فناوری در بهره‌گیری از آبهای سبز در اراضی دیم، بیشتر توجهات به آبهای آبی که مدیریت آنها عمدتاً در اختیار دولت بوده معطوف شده، و در نهایت به واسطه مهجور ماندن این بخش، پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های آب سبز به دست فراموشی سپرده شده است. (آبهای زیرزمینی و آبهای سطحی آب آبی را تشکیل می‌دهند، در حالیکه به رطوبت خاک در مناطق غیر اشباع آب سبز میگویند. آب باران بعد از نفوذ در خاک و قبل از اینکه به منطقه اشباع برسد آب سبز را تشکیل میدهد. کشاورزی دیم عمدتاً از آب سبز تغذیه می‌کند.)
مدیریت و به کارگیری آبهای سبز در ایران می‌تواند در تأمین امنیت غذایی و کاهش فشار بر منابع آب در دسترس برای مصارف کشاورزی بسیار مؤثر باشد.
از آنجایی‌که آب یک کالای بین‌بخشی است و آحاد مردم و دستگاه‌های اجرایی هر یک به تنهایی و جمعی سهام‌دار اصلی آن هستند، بنابراین برای بهسازی مدیریت این کالای بین‌بخشی (آب) و افزایش اثربخشی¬ و ارتقای کارآیی و اصلاح وضع موجود، نیازمند بازنگری و بهینه¬¬سازی رویکردهای دستگاهی به مدیریت منابع آب است. در تغییر رویکردها به مدیریت منابع آب کشور، همسویی و مشارکت کلیه ذی‌نفعان و دست‌اندرکاران در فرآیندهای تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی، بهره‌برداری و حفاظت از منابع آب مشترک با تأکید بر اصل توسعه پایدار و همدلی و همکاری دست‌اندرکاران (به‌خصوص مقامات استانی) در حفاظت و صیانت از منابع آب و توزیع عادلانه آب در حوضه‌های آبریز حایز اهمیت فراوان می‌باشد.
کشور ما امروز نیازمند عزم و اراده ملی و بسیج دستگاه‌ها و امکانات برای تعدیل چالش‌های منابع آب است. وضعیت کنونی منابع آب کشور، کم‌و بیش به دغدغه‌های عموم مردم تبدیل شده است با فراهم آمدن بسترهای اجتماعی مناسب می‌توان با برنامه‌ریزی مناسب و در چارچوب «عزم ملی»، «دانش»، «ساختارهای سازمانی»، «مشارکت همگانی»، «امکانات مالی» و «توانمند سازی» نسبت به اجرای برنامه‌ها و تعدیل مشکلات تلاش کرد و شرایط را برای بهبود شرایط منابع آب فراهم کرد. در چنین شرایطی امید‌ها برای موفقیت و حصول به نتیجه بیشتر خواهد شد.
مهرزاد احسانی- رئیس حوضه آبریز رودخانه زهره – جراحی و حوضه های جنوبی
انتهای پیام/
